WDOWA PO POWSTAŃCU

Losy wdowy po powstańcu śląskim

III powstanie śląskie z 1921 roku było, jak wiadomo, największym i najkrwawszym zrywem powstańczym polskiej ludności Śląska. Poległo w nim wielu ludzi, którzy nie mieli szans obrony przed regularnym wojskiem sprowadzonym z Niemiec dla stłumienia powstania. Po jego upadku wiele rodzin przyznających się do polskości znalazło się w bardzo trudnej sytuacji. Pozostając na terenie Niemiec, rodziny „buntowników” narażone były na szykany ze strony władz. Nie do pozazdroszczenia była także ich sytuacja materialna. Mężczyźni utrzymujący całe rodziny polegli w powstaniu, ich żony, dzieci i matki musiały więc wyżywić się same. W tej sytuacji zwracały się o pomoc do władz polskich. Jak świadczą zgromadzone w Archiwum Państwowym w Opolu akta z tego okresu, Polska przyznawała rodzinom powstańców śląskich środki pieniężne, wypłacane miesięcznie za pośrednictwem Konsulatu RP. Aż do wybuchu II wojny światowej środki te pomagały utrzymać się osobom takim, jak nasza bohaterka.

Katarzyna Burzan

Urodziła się jako Catharina Paruzel dnia 18 kwietnia 1857 roku. Jako 25-letnia panna, w roku 1882, wyszła za mąż za nieco młodszego, bo urodzonego w 1860 roku, robotnika leśnego, później także górnika, Tomasza Burzana. Para zamieszkała w Miedarskiej Hucie, ówczesnej wsi o charakterze przemysłowym, będącej dziś częścią Kędzierzyna-Koźla. W ciągu następnych dwudziestu lat w rodzinie Tomasza i Katarzyny pojawiły się dzieci, m. in. urodzony w 1900 roku syn Paweł (Paul). Gdy wybuchło III powstanie śląskie, Tomasz miał już 61 lat, syn Paweł zaś zaledwie 21. Jako członkowie rodziny o polskich przekonaniach, obaj wzięli czynny udział w walkach.

Tomasz opisywany jest w dokumentach jako szeregowiec 4 kompanii pułku kozielskiego. Poległ dnia 6 maja 1921 r., zabity z broni palnej, przypuszczalnie w walkach o Kędzierzyn. Właśnie w Kędzierzynie został pochowany. Kilka tygodni później, 20 czerwca 1921 r., zginął także Paweł i spoczął na cmentarzu w Sławięcicach.

Straciwszy męża i syna, Katarzyna rozpoczęła starania o rentę, ponieważ sama, licząc już sobie 64 lata, nie była w stanie zapracować na utrzymanie. W sierpniu 1921 r. zwróciła się do Komisji Likwidacyjnej na powiat kozielski i północną część raciborskiego z napisanym po polsku podaniem, w którym prosi o rentę po mężu-powstańcu. Prośba musiała zostać rozpatrzona pozytywnie, ponieważ renta była odtąd przekazywana, jednak jej wysokość nie była wystarczająca. Katarzyna występuje więc jeszcze o rentę po poległym synu (w marcu 1922 roku), jednak bezskutecznie. Sytuację pogarszał fakt, że renta wpływała nieregularnie, zdarzały się nawet miesiące, w których wdowa nie otrzymywała żadnych środków. W listopadzie 1923 roku Główny Urząd Rent Wojskowych przyznaje Katarzynie 50% renty powiększonej o dodatek drożyźniany.

W 1925 roku w Polsce następuje reorganizacja systemu rentowego. Zamiast Głównego Urzędu Rent Wojskowych sprawę Katarzyny przejmuje Izba Skarbowa, Wydział Emerytur i Rent w Warszawie. Wdowa zwraca się więc do tej instytucji z prośbą o wypłatę renty, a jej sprawę popiera Związek Polaków w Niemczech. Wydział Emerytur i Rent żąda od petentki przedstawienia licznych dokumentów, uprawniających do pobierania renty, z opinią Konsulatu RP włącznie.

Podczas tych starań o rentę Katarzyna uzyskała m. in. opatrzone ciekawymi pieczęciami zaświadczenie wydane przez Zarząd Główny Związku Powstańców Śląskich, które potwierdza autentyczność podpisu „komendanta placu” Wenglarczyka pod dokumentem dotyczącym śmierci Tomasza Burzana. Otrzymała także opinię wyrażoną przez Konsulat Generalny RP w Bytomiu, podpisaną przez konsula, dra B. Radowskiego.

W lutym 1926 roku Izba Skarbowa w Warszawie przyznała Katarzynie 30% renty (150 Mk) i 30% dodatku drożyźnianego (7.650 Mk). Sumy wypłacano jej za pośrednictwem Konsulatu RP w Bytomiu.

Sprawa renty dla Katarzyny nadal nie była jednak ostatecznie rozwiązana, skoro w grudniu 1926 roku Konsul Generalny RP w Bytomiu, Michał Świrski, wystosował pismo do Warszawskiej Izby Skarbowej o „bezzwłoczne nadesłanie renty dla Katarzyny Burzan za czas od 1 marca do końca roku bieżącego”. Konieczne jest także odnawianie co 2 lata zezwolenia na „spożywanie renty zagranicą”. Konsulat RP stale sprawuje opiekę nad tą sprawą. W marcu 1927 roku wystawia zaświadczenie o jej dochodach oraz podaje wysokość przeciętnych zarobków kobiety pracującej w Miedarskiej Hucie.

Wdowa kilkakrotnie wypełnia deklarację służącą do wymiaru rent, m. in. w lutym i w czerwcu 1927 roku. Jej usiłowania niezmiennie popiera Związek Polaków w Niemczech. W październiku 1928 roku osobistą uwagę zamieszcza na deklaracji przedstawiciel Związku, Antoni Cieślik.

Prawdopodobnie pogarsza się stan zdrowia Katarzyny, gdyż w kolejnym podaniu o przedłużenie pozwolenia na wysyłkę renty za granicę oświadcza ona, że pracować „siły nie pozwalają”. W marcu 1930 roku następuje zmiana adresu wdowy, być może ze względu na podeszły wiek Katarzyna przeprowadza się pod dach córki. W sierpniu tego samego roku miejscowe urzędy niemieckie odmawiają poświadczenia danych na polskim formularzu, czyni to więc Związek Polaków w Niemczech, przydając informację, że Katarzyna jest „dobrą Polką, bierze czynny udział w życiu polskim”.

W wrześniu 1933 roku Katarzyna kolejny raz zmienia adres, tym razem na Lenartowice w powiecie kozielskim. Także kolejną deklarację do wymiaru rent poświadcza Związek Polaków w Niemczech, a prośbę o wypłatę renty poza granice kraju popiera Konsulat Generalny RP, mieszczący się już w Opolu.

W końcu sierpnia 1937 oraz jeszcze w październiku 1938 roku niemiecki burmistrz Lenartowic (wówczas Waldbrücken) poświadcza, że Katarzyna nadal żyje i mieszka w tej miejscowości.

Po wybuchu II wojny światowej 82-letnia już wdowa kolejny raz jest pozbawiona środków do życia. Ktoś z bliskich w imieniu Katarzyny zwraca się więc w grudniu 1939 roku do władz niemieckich o przyznanie jej renty. Swoje pismo kończy znamiennym „Heil Hitler”.

Sprawę tę przesyłają sobie wzajemnie niemieckie urzędy ds. ubezpieczenia dla inwalidów wojennych w okupowanej Polsce, mieszczące się w Krakowie i w Warszawie. Dopiero w kwietniu 1941 roku Urząd Ubezpieczeń (Versorgungsamt) w Litzmannstadt przesyła decyzję odmowną – Polce renta nie przysługuje. W maju 1942 roku rodzina Katarzyny podejmuje kolejną próbę – pisze prośbę o pomoc do Generalnego Gubernatora w Warszawie. Widać zresztą, że pisma trafiały także do innych instytucji, np. także w maju 1942 r. Deutsch-Verkehrs-Kredit-Bank potwierdza odbiór pisma i odsyła petentkę do… „Izby Skarbowej Warschau”. Versorgungsamt Litzmannstadt w grudniu 1942 r. przesyła pod adresem Katarzyny oświadczenie, że jako Polka nie ma prawa do renty, chyba że podpisze Volkslistę i uzyska obywatelstwo niemieckie. Sprawa udziału jej męża i syna w powstaniu była jeszcze w kolejnym roku przedmiotem dochodzenia urzędów niemieckich, wreszcie w kwietniu 1943 r. nadchodzi decyzja, że w żadnym razie nie ma rent dla buntowników. W czerwcu 1943 r. wniosek o rentę zostaje ostatecznie odrzucony.

Nie wiemy, czy Katarzyna doczekała końca wojny, ponieważ akta jej wieloletniej walki o środki do życia na tym się kończą. Jednak jej dzieje, jak zapewne losy tysięcy podobnych polskich rodzin na Śląsku, ukazują, jak gorzki smak miewa wierność swoim przekonaniom.